Extra rechtsbescherming kwetsbare verdachte

Op 9 april 2024 heeft de Hoge Raad, in een door mij aangespannen cassatieprocedure, een uitspraak gedaan (te vinden op rechtspraak.nl: ECLI:NL:HR:2024:556), die van grote invloed is op de rechtsbescherming van een kwetsbare verdachte.

In een tijd waarin in het strafrecht met name de rechten van slachtoffers steeds groter worden, is dat, mijns inziens, positief te noemen. Want een verdachte heeft ook rechten en als uitgangspunt geldt en dient te blijven gelden dat een verdachte onschuldig is tot het tegendeel, door een onafhankelijke rechter, is bewezen. Zeker wanneer het gaat om een kwetsbare verdachte, waarbij gedacht moet worden aan een persoon met een psychische stoornis of verstandelijke beperking. Helaas is daarvan steeds vaker sprake in onze maatschappij.

Als iemand door de politie als verdachte wordt aangemerkt, kan die persoon, op heterdaad of, met toestemming van een officier van justitie, buiten heterdaad, worden aangehouden.

Als je als verdachte (op of buiten heterdaad) wordt aangehouden, heb je, op grond van het Wetboek van Strafvordering, recht op kosteloze bijstand van een advocaat (in het strafrecht “raadsman” genoemd).

Van dat recht kun je als verdachte overigens afstand doen, waarbij dan wel geldt dat je door de rechter of politie op de gevolgen daarvan dient te worden gewezen en daarbij dan ook moet worden aangegeven dat je op ieder moment op die beslissing kunt terugkomen.

Een uitzondering daarop is een kwetsbare verdachte of een verdachte van een zeer ernstig feit (zoals moord, doodslag, verkrachting, brandstichting, diefstal met geweld). Zo’n verdachte kan alleen afstand doen van zijn recht op (kosteloze bijstand van) een raadsman, nadat die verdachte door een raadsman (en dus niet een rechter of de politie) over de gevolgen van het afstand doen van een raadsman is ingelicht.

Die afstand moet vrijwillig en ondubbelzinnig worden gedaan door de verdachte, met andere woorden, het moet duidelijk zijn dat er welbewust van het recht op rechtsbijstand afstand wordt gedaan.

Of sprake is van een kwetsbare verdachte is bij een aanhouding niet altijd meteen duidelijk. In dit stadium gaat het om de kennelijke kwetsbaarheid van de verdachte, waarbij in gevallen waarin twijfel bestaat over de (eventuele) kwetsbaarheid van de verdachte, steeds een raadsman dient te worden opgeroepen.

Maar als verdachte kun je ook door de politie worden opgeroepen om je te komen melden, zonder dat er dan direct sprake is van een aanhouding. Je wordt in dat geval ontboden op het bureau en hebt dan niet automatisch recht op kosteloze bijstand van een raadsman.

Het arrest van 9 april 2024 van de Hoge Raad ging over de vraag of je in zo’n geval, als kwetsbare verdachte, terwijl je dus geen wettelijk recht op rechtsbijstand hebt, afstand kunt doen van het recht op rechtsbijstand.

Ja, zegt de Hoge Raad, maar dat moet dan wel vrijwillig en ondubbelzinnig worden gedaan door de kwetsbare verdachte. Als de kwetsbare verdachte weliswaar afstand heeft gedaan, maar die afstand niet rechtsgeldig is omdat de verdachte door zijn beperkingen niet in staat was zijn wil te bepalen, dient de verklaring van die verdachte in beginsel van het bewijs te worden uitgesloten.

In deze zaak ging het om een kwetsbare verdachte waarbij sprake was van een autismespectrumstoornis en/of persoonlijkheidsstoornis en die had aangegeven afstand te doen van het recht op een raadsman.  Dat was voor de Hoge Raad aanleiding om te oordelen dat dan niet kan worden aangenomen dat die verdachte welbewust van het recht op rechtsbijstand afstand had gedaan. Het hof, dat in hoger beroep nog had geoordeeld dat er rechtsgeldig afstand was gedaan, dient daarom opnieuw naar deze zaak te kijken.

In een geciviliseerde samenleving als Nederland een juiste en terechte uitspraak, waarbij dient te worden opgemerkt dat door de minister voor Rechtsbescherming en de minister van Justitie en Veiligheid al eerder het voornemen is geuit de rechtspositie van niet-aangehouden kwetsbare verdachten te versterken. Mijns inziens geheel terecht.

Voor meer informatie:
Mr G.J.P.M. Mooren, advocaat strafrecht
mooren@westpointadvocaten.nl